Ενημέρωση του Ευρωπαϊκού Κέντρου Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας (EMCDDA), για τις επιπτώσεις του COVID-19 σε χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών (ΧΕΟ) και εργαζομένους σε υπηρεσίες ουσιοεξάρτησης.   Μετάφραση: Κωνσταντίνος Ράντης, Στρατιωτικός Ψυχίατρος Επιστ. συνεργάτης Ά Παν/κης Ψυχιατρικής Κλινικής ΑΠΘ, ΓΝ Παπαγεωργίου, Θεσ/νίκη   Γενικό πλαίσιο – Η πανδημία COVID-19 στην Ευρωπαϊκή Ένωση Οι άνθρωποι που κάνουν χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών (ΧΕΟ) αντιμετωπίζουν τους ίδιους κινδύνους μόλυνσης με το γενικό πληθυσμό. Υπάρχουν, όμως, επιπλέον καταστάσεις κινδύνου, που συνδέονται με συμπεριφορές που σχετίζονται με τη χρήση ουσιών, με το περιβάλλον όπου γίνεται η χρήση, ή όπου παρέχεται φροντίδα, το υψηλό ποσοστό σωματικής και ψυχικής συννοσηρότητας, την περιθωριοποίηση και τη στιγματοποίηση που συχνά βιώνουν οι χρήστες ουσιών. Στόχος του παρόντος ενημερωτικού σημειώματος είναι να δώσει έμφαση στους αναδυόμενους κινδύνους που συνδέονται με την πανδημία COVID-19, για τους χρήστες ουσιών και τους φροντιστές τους και να ενθαρρύνει το σχεδιασμό, ανασκόπηση και προσαρμογή των θεραπευτικών παρεμβάσεων, όπου είναι απαραίτητο.   Ποιοί είναι οι συγκεκριμένοι κίνδυνοι για τους χρήστες εξαρτησιογόνων ουσιών κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19;

1. Υποκείμενες χρόνιες σωματικές καταστάσεις σχετίζονται με ορισμένες μορφές χρήσης ουσιών και αυξάνουν τον κίνδυνο ανάπτυξης σοβαρής νόσου. Πχ: Υψηλή επικράτηση ΧΑΠ και άσθματος, και το κάπνισμα ηρωΐνης και κοκαΐνης με τη μορφή κρακ, μπορεί να είναι επιβαρυντικός παράγοντας (Palmer et al, 2012), υψηλή επίπτωση καρδιαγγειακών νόσων μεταξύ των χρηστών ενδοφλέβιων ουσιών και κοκαΐνης (Thylstrup et al, 2015, Schwarz et al, 2010), η μεθαμφεταμίνη προκαλεί αγγειόσπασμο, που ενδέχεται να οδηγεί σε πνευμονική νόσο, υπάρχουν στοιχεία ότι κατάχρηση οποιοειδών μπορεί να επηρεάζει τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος (Sacerdote, 2006), όπως και η επικράτηση HIV, ιογενών ηπατίτιδων και ηπατικών καρκίνων, μεταξύ των χρηστών ενδοφλέβιων ουσιών, ενώ το κάπνισμα και η εξάρτηση από τη νικοτίνη αυξάνουν τον κίνδυνο για χειρότερη έκβαση.
2. Ο κίνδυνος υπερβολικής δόσης μπορεί να αυξηθεί μεταξύ των χρηστών που έχουν μολυνθεί από τον COVID-19. Το σημαντικότερο, απειλητικό για τη ζωή, αποτέλεσμα της χρήσης οπιοειδών είναι η αναπνευστική καταστολή. Λόγω του ότι ο COVID-19 (όπως κάθε σοβαρή λοίμωξη του αναπνευστικού), μπορεί να προκαλέσει δύσπνοια, υπάρχει αυξημένος κίνδυνος εμφάνισης συμπτωμάτων υπερβολικής δόσης μεταξύ των χρηστών οπιοειδών. Το αντίδοτο ναλοξόνη μπλοκάρει και αναστρέφει το συγκεκριμένο σύμπτωμα, όμως δεν είναι γνωστό αν έχει αποτέλεσμα στη δύσπνοια που προκαλείται από τον COVID-19.
3. Κοινή χρήση συνέργων, μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο μόλυνσης. Η κοινή χρήση συνέργων εισπνοής, καπνίσματος, ατμίσματος ή και ένεσης μολυσμένου με COVID-19, ενδέχεται να αυξήσει τον κίνδυνο μόλυνσης και να παίξει ρόλο στην εξάπλωση του ιού. Ο ιός μεταδίδεται ως επί το πλείστον από άτομο σε άτομο, μεταξύ ατόμων που βρίσκονται σε στενή επαφή, και μέσω σταγονιδίων που που παράγονται όταν ένα μολυσμένο άτομο βήχει ή φτερνίζεται. Επίσης, ο ιός μπορεί να επιβιώσει για σχετικά μεγάλες περιόδους σε μερικές επιφάνειες. Η εξάπλωση του COVID-19 ενδέχεται να φέρει στην επιφάνεια επιπλέον παράγοντες κινδύνου, που μέχρι σήμερα δεν είναι ευρέως αναγνωρισμένοι, όπως πχ η κοινή χρήση σε «τσιγαριλίκι» κάνναβης, τσιγάρων, συσκευών εισπνοής ή ατμίσματος, ή άλλων συνέργων χρήσης.
4. Περιβάλλοντα με πολυκοσμία αυξάνουν τον κίνδυνο έκθεσης στον COVID-19. Ψυχαγωγική χρήση ουσιών συχνά λαμβάνει χώρα σε ομάδες ή περιβάλλοντα με πολυκοσμία, αυξάνοντας έτσι τον κίνδυνο έκθεσης στον COVID-19. Τούτο μπορεί να μετριαστεί με τη χρήση μέτρων κοινωνικής απομόνωσης. Θεραπευτικές δομές, υπηρεσίες μείωσης της βλάβης και υπηρεσίες κοινωνικής υποστήριξης, ενδέχεται να έχουν χώρους όπου η απομόνωση είναι δύσκολη, άστεγοι χρήστες συχνά δεν έχουν άλλη επιλογή από το να βρίσκονται σε δημόσιους χώρους και δεν έχουν πρόσβαση σε μέσα ατομικής υγειινής, ενώ η επικράτηση της χρήσης ουσιών και μολυσματικών νόσων είναι ιδιαίτερα υψηλή στις φυλακές, όπου έχουν καταγραφεί υπερπληθυσμός, φτωχές ενδοδομές και καθυστερημένη διάγνωση προβλημάτων υγείας (ECDC, EMCDDA, 2018). Η αντιμετώπιση των παραπάνω αναγκών είναι κριτικής σημασίας.
5. Δυσκολίες πρόσβασης σε θεραπευτικές δομές, καθαρά σύνεργα χρήσης, φαρμακευτική αγωγή. Η παροχή συνεχόμενης φροντίδας στους χρήστες ουσιών είναι μια πρόκληση, λόγω της έλλειψης προσωπικού, αναστολής της λειτουργίας των δομών, αυτο-απομόνωσης και περιορισμών στην ελεύθερη μετακίνηση του πληθυσμού. Στο πλαίσιο αυτό θεραπευτικές δομές ενδέχεται να μην έχουν πρόσβαση σε επιπλέον απαραίτητα εφόδια, ώστε να εξασφαλιστεί η συνέχεια της παροχής. Κατά τόπους περιορισμοί στις μετακινήσεις, ενδέχεται να οδηγήσουν σε διαταραχή στην αγορά και προμήθεια παράνομων ουσιών, κάτι που θα μπορούσε να έχει ευρείες επιπτώσεις, ιδιαίτερα στους εξαρτημένους χρήστες, οδηγώντας σε αυξημένη ζήτηση θεραπευτικών υπηρεσιών.

  Εξασφαλίζοντας αποτελεσματικές υπηρεσίες ουσιοεξάρτησης κατά τη διάρκεια της πανδημίας – σημαντικά αντικείμενα μελέτης.  

1. Εφαρμογή μέτρων πρόληψης έναντι της μετάδοσης του COVID-19, σε σημεία που υποδέχονται χρήστες ουσιών. Η κοινή χρήση ουσιών ή εξοπλισμού θα πρέπει να αποθαρρύνεται αυστηρά, και να προωθούνται μέτρα κοινωνικής απομόνωσης και υγειινής. Στρατηγικές επικοινωνίας είναι απαραίτητο να αναπτυχθούν, ώστε να στοχεύσουν κατάλληλα στις διαφορετικές συμπεριφορές και ομάδες χρηστών, συμπεριλαμβανομένων και περιθωριοποιημένων ομάδων. Οι χρήστες θα πρέπει να ενθαρρύνονται, όπου είναι δυνατόν, να διακόπτουν ή να ελαττώνουν τη χρήση, και να εξασφαλιστεί υποστήριξη από επαγγελματίες για όσους αναζητούν πρόσβαση σε υπηρεσίες. Σε όλες τις δομές θα πρέπει να επικοινωνούνται ξεκάθαρα μηνύματα ως προς τη μείωση του κινδύνου μόλυνσης, και να υπάρχει εύκολη πρόσβαση στο κατάλληλο υλικό τόσο στους εξυπηρετούμενους όσο και στο προσωπικό.

Το υλικό θα μπορούσε περιλαμβάνει: α) Ατομικά προστατευτικά μέτρα – σωστή υγειινή των χεριών, βήξιμο ή φτέρνισμα στον αγκώνα, προμήθεια όλων των αποχωρητηρίων με σαπούνι, τοποθέτηση αλκοολούχων αντισηπτικών σε σημεία-κλειδιά εντός των δομών. β) Περιβαλλοντικά μέτρα – συχνή καθαριότητα επιφανειών, κατάλληλος αερισμός, ελαχιστοποίηση κοινής χρήσης αντικειμένων. γ) Ανασκόπηση της παρούσας πρακτικής επικοινωνίας στους χρήστες των κινδύνων της κοινής χρήσης ουσιών ή εξοπλισμού, συμπεριλαμβάνοντας και μέτρα για τη μείωση της έκθεσης στον COVID-19, δ) Ανασκόπηση και προσαρμογή των υπαρχόντων πρακτικών παροχής καθαρών συρίγγων ή άλλων συνέργων χρήσης. ε) Μέτρα κοινωνικής απομόνωσης πρέπει να συσταθούν και να προωθηθούν τόσο σε χρήστες όσο και σε ανθρώπους που εργάζονται με χρήστες – αποφυγή στενής επαφής, τήρηση κατάλληλων αποστάσεων, περιορισμό των ατόμων που βρίσκονται ταυτόχρονα εντός της δομής, στ) Εφαρμογή πρωτοκόλλων αντίδρασης όταν ένας εξυπηρετούμενος εμφανίσει σημεία λοίμωξης με COVID-19 – παροχή προστατευτικών μασκών, ορισμό χώρου απομόνωσης, κατάλληλη αναφορά και παραπομπή σύμφωνα με τις εθνικές οδηγίες.  

2. Εξασφάλιση της συνέχειας της φροντίδας κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Να εξασφαλιστεί ότι οι υπηρεσίες θα έχουν τα κατάλληλα εφόδια, θα υπάρχουν τα κατάλληλα προστατευτικά για το προσωπικό μέτρα, και ο σχεδιασμός της παροχής φροντίδας τίθεται σε προτεραιότητα.

Συνέχιση της παροχής φροντίδας: α) Οι δομές πρέπει να συνεχίσουν να λειτουργούν υπό συνθήκες περιορισμού, β) Εξασφάλιση της συνεχούς παροχής υπηρεσιών, συμπεριλαμβανομένης και της χορήγησης υποκαταστάτων ή άλλων απαραίτητων φαρμάκων γ) Σχεδιασμός αντιμετώπισης για πιθανές ελλείψεις φαρμάκων ή εξοπλισμού, δ) Σχεδιασμός για πιθανές απουσίες προσωπικού, ανάπτυξη ευέλικτου προγράμματος απουσίας-παρουσίας, στελέχωση σημαντικών πόστων και αλληλοκάλυψη στα αντικείμενα εργασίας, ε) Εναλλακτικές μέθοδοι παροχής φροντίδας σε περίπτωση αναστολής της λειτουργίας – online υπηρεσίες, κατ’ οίκον επισκέψεις, τηλεφωνική επικοινωνία κλπ, στ) Με βάση εθνικές οδηγίες, ενδέχεται να είναι αναγκαία η αναστολή, μείωση ή χρήση εναλλακτικών μεθόδων στις ατομικές ή ομαδικές συναντήσεις με τους εξυπηρετούμενους, ζ) Η διαθεσιμότητα και προσβασιμότητα σε παροχή υπηρεσιών για άστεγους χρήστες. Προστασία των παρόχων φροντίδας: α) Ενημέρωση του προσωπικού για τα μέτρα πρόληψης, β) Παροχή του απαραίτητου προστατευτικού εξοπλισμού, και εφαρμογή πρωτοκόλλων για τη μείωση του κινδύνου μετάδοσης, γ) Ελαχιστοποίηση του προσωπικού που έρχεται σε επαφή με εξυπηρετούμενους, δ) Ανασκόπηση των εργασιακών πρακτικών για το προσωπικό και τους εθελοντές που ανήκουν στις ομάδες υψηλού κινδύνου ε) Εφαρμογή τακτικών συναντήσεων μέσω διαδικτύου, ώστε να εξασφαλιστεί ταχεία απάντηση σε τυχόν αναδυόμενα προβλήματα, ή αλλαγές στα μέτρα που λαμβάνονται από τοπικές αρχές ή εθνικές κυβερνήσεις. Πηγή: EMCDDA, 25 Μαρ 2020